Thực trạng công tác quản lý và chi trả trợ cấp xã hội hàng tháng

Trong tiến trình hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội, người cao tuổi luôn là nhóm đối tượng đặc biệt được Đảng và Nhà nước quan tâm. Chính sách trợ cấp xã hội hàng tháng đối với người cao tuổi không có lương hưu, không có nguồn thu nhập ổn định là một chủ trương nhân văn, thể hiện đạo lý “kính lão trọng thọ”, đồng thời là trụ cột trong bảo đảm an sinh xã hội quốc gia. Theo số liệu thống kê của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (nay là Bộ Nội vụ), tính đến trước ngày 01/7/2025, cả nước có khoảng 1,9 triệu người cao tuổi đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng, chiếm khoảng 1,9% dân số, với tổng kinh phí chi trả gần 10 nghìn tỷ đồng mỗi năm. (Nguồn: Báo cáo công tác bảo trợ xã hội năm 2024 của Bộ LĐTBXH).

Đây là nhóm đối tượng có hoàn cảnh khó khăn, chủ yếu từ 80 tuổi trở lên, hoặc từ 75 tuổi đối với đồng bào dân tộc thiểu số sống tại vùng đặc biệt khó khăn.

Trước ngày 01/7/2025, công tác chi trả và quản lý người hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng - trong đó có người cao tuổi - được tổ chức theo mô hình ba cấp hành chính:

(i) Ở cấp huyện, Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội chịu trách nhiệm lập danh sách, thẩm định và trình UBND cấp huyện phê duyệt;

(ii) Ở cấp xã, UBND cấp xã trực tiếp quản lý, theo dõi biến động, xác nhận hồ sơ và phối hợp chi trả;

(iii) Kinh phí do ngân sách nhà nước bảo đảm, được cấp qua Kho bạc Nhà nước; việc chi trả chủ yếu do Bưu điện Việt Nam thực hiện.

Từ ngày 01/7/2025, khi mô hình chính quyền địa phương được tổ chức lại chỉ còn hai cấp (tỉnh và xã), Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội cấp huyện được giải thể. Theo hướng dẫn của cơ quan quản lý nhà nước, UBND cấp xã tiếp tục chịu trách nhiệm cập nhật biến động, quản lý và phối hợp chi trả.

Đối với các đối tượng mới phát sinh từ 01/7/2025 - người hưởng trợ cấp hưu trí xã hội, quy trình thực hiện được quy định cụ thể tại Nghị định số 176/2025/NĐ-CP:

(i) Người dân nộp hồ sơ tại UBND cấp xã nơi cư trú;

(ii) Trong thời hạn 10 ngày làm việc, Chủ tịch UBND cấp xã có trách nhiệm xác minh, xem xét và ra quyết định hưởng trợ cấp hưu trí xã hội (hoặc trả lời bằng văn bản nếu không đủ điều kiện);

(iii) Việc chi trả trợ cấp được thực hiện theo quyết định của UBND cấp xã, thông qua Bưu điện, tài khoản ngân hàng hoặc các phương thức không dùng tiền mặt;

(iv) UBND cấp xã chịu trách nhiệm quản lý người hưởng tại địa bàn, cập nhật biến động, xác nhận tạm dừng, chấm dứt hoặc thay đổi nơi nhận trợ cấp;

(v) Cơ quan BHXH Việt Nam có trách nhiệm chia sẻ dữ liệu, hỗ trợ kỹ thuật và phối hợp trong công tác quản lý, chi trả theo quy định.

Đánh giá ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân

Chính sách trợ cấp xã hội cho người cao tuổi, đặc biệt là chính sách trợ cấp hưu trí xã hội, đã góp phần bảo đảm đời sống tối thiểu cho hàng triệu người cao tuổi không có thu nhập, thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước.

Tuy nhiên, công tác quản lý còn phân tán, thiếu cơ sở dữ liệu thống nhất; quy trình chi trả qua nhiều cấp trung gian nên thường dẫn đến chậm trễ, sai sót hoặc bỏ sót đối tượng. Trong khi đó, việc chi trả lương hưu và trợ cấp BHXH hàng tháng thường được chi trả sớm hơn trước ngày 10 hàng tháng, đối với những người nhận lương hưu và trợ cấp BHXH hằng tháng qua tài khoản, hầu như chỉ trong 03 ngày đầu tiên của tháng đã nhận được chế độ. Khi để trợ cấp hưu trí xã hội ở chế độ bảo trợ xã hội, người dân sẽ không có sự so sánh với thời điểm nhận được trợ cấp, nhưng khi đã đưa về cùng một hệ thống chính sách, sẽ không khỏi có tâm lý thắc mắc, vì sao người hưởng hưu trí xã hội nhận được tiền chậm muộn hơn người hưởng lương hưu BHXH.

Mặc dù chế độ trợ cấp hưu trí xã hội đã được quy định trong Luật BHXH 2024, song công tác tổ chức thực hiện, chi trả và quản lý người hưởng hiện vẫn do chính quyền địa phương đảm nhiệm cùng với các loại trợ cấp xã hội hàng tháng.

Điều này chưa bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất với hệ thống Bảo hiểm xã hội Việt Nam, vốn đang quản lý dữ liệu của toàn bộ người tham gia và hưởng các chế độ BHXH bắt buộc, tự nguyện.

Khi chuyển sang mô hình chính quyền hai cấp, việc không còn Phòng Lao động - Thương binh và Xã hội cấp huyện đặt ra yêu cầu cấp bách về cơ chế phối hợp, phân công trách nhiệm và ứng dụng công nghệ số trong quản lý người hưởng, bảo đảm theo dõi chặt chẽ biến động tăng, giảm, thay đổi nơi nhận và giải quyết kịp thời trợ cấp mai táng khi người hưởng qua đời.

Đề xuất, giải pháp

Một là, cần sớm nghiên cứu giao việc quản lý người hưởng trợ cấp người cao tuổi hàng tháng (trước 01/7/2025) và trợ cấp hưu trí xã hội (từ 01/7/2025 trở đi) cho một cơ quan tổ chức thực hiện thống nhất nhằm thuận lợi và đồng bộ. Trên cơ sở thực tiễn và quy định hiện hành, đề xuất giao cơ quan Bảo hiểm xã hội Việt Nam quản lý thống nhất cơ sở dữ liệu, chia sẻ dữ liệu, phối hợp với chính quyền địa phương trong công tác quản lý và chi trả.

Đặc biệt, từ kinh nghiệm chuyển đổi tổ chức chi trả bảo hiểm nông dân trước đây càng khẳng định căn cứ thực tiễn của đề xuất này. Theo Quyết định 41/2009/QĐ-TTg ngày 16/3/2009 của Thủ tướng Chính phủ, Bảo hiểm xã hội nông dân Nghệ An được chuyển sang thực hiện Bảo hiểm  xã hội tự nguyện theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội 2006.

Theo đó, Chính phủ giao BHXH Việt Nam tiếp nhận, quản lý và chi trả lương hưu, bao gồm cả việc theo dõi biến động, thay đổi nơi nhận lương hưu của toàn bộ người hưởng lương hưu nông dân từ Hội Nông dân tỉnh Nghệ An chuyển sang, để quản lý thống nhất theo hệ thống BHXH Việt Nam.

Kết quả cho thấy, việc chuyển giao này là hết sức đúng đắn. việc tổ chức chi trả lương hưu nông dân hằng tháng được thuận lợi, kịp thời, kể cả trong việc điều chỉnh mức hưởng khi chính sách thay đổi, nhờ đó bảo đảm tính chính xác, minh bạch và hiệu quả cao trong công tác chi trả.

Đây là bài học thực tiễn quý, cho thấy BHXH Việt Nam hoàn toàn có năng lực và kinh nghiệm để đảm nhiệm việc quản lý, chi trả trợ cấp xã hội cho người cao tuổi một cách đồng bộ, hiệu quả và bền vững.

Hai là, triển khai tổng điều tra, rà soát toàn bộ người đang hưởng trợ cấp xã hội, đặc biệt là người cao tuổi; gắn mã định danh công dân để hoàn thiện cơ sở dữ liệu quốc gia về an sinh xã hội. Qua đó, tăng cường kết nối thông tin giữa BHXH Việt Nam, UBND cấp xã và đơn vị chi trả, bảo đảm việc quản lý, chi trả kịp thời, thuận lợi, minh bạch và chính xác.

Ba là, cần hoàn thiện chính sách theo hướng toàn diện, không chỉ dừng ở trợ cấp bằng tiền, mà còn mở rộng dịch vụ chăm sóc sức khỏe, đời sống tinh thần và dịch vụ xã hội cho người cao tuổi tại gia đình, cộng đồng và các trung tâm dưỡng lão. Đồng thời, nghiên cứu kết hợp giữa chính sách đối với người có công với chính sách xã hội. Theo đó, xem xét có chính sách ưu tiên đối với cựu chiến binh từ đủ 60 tuổi trở lên, có thời gian chiến đấu, phục vụ chiến đấu trong quân đội nhưng chưa đủ điều kiện hưởng lương hưu, trợ cấp hàng tháng và chưa được hưởng chính sách người có công thì được xem xét giải quyết cho hưởng trợ cấp hưu trí xã hội sớm hơn so với độ tuổi quy định tại Luật BHXH 2024, thời điểm hưởng sớm được tính trên cơ sở thời gian phục vụ trong quân đội.

Bốn là, về dài hạn, cần bổ sung và hoàn thiện Luật BHXH để bảo đảm đầy đủ 9/9 chế độ theo khuyến nghị của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), đặc biệt là chế độ chăm sóc dài hạn cho người cao tuổi, học tập kinh nghiệm của Nhật Bản, Hàn Quốc. Qua đó, xây dựng hệ thống an sinh xã hội bao trùm, bền vững, bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau.

Việc đổi mới cơ chế quản lý, chi trả và mở rộng đối tượng hưởng trợ cấp hưu trí xã hội theo Luật BHXH 2024 và Nghị định 176/2025/NĐ-CP đánh dấu bước tiến quan trọng trong công tác bảo đảm an sinh xã hội theo đúng tinh thần xây dựng chính sách khi đưa hưu trí xã hội vào là một chế độ được quy định tại Luật BHXH.

Sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan địa phương, cơ quan BHXH và đơn vị chi trả sẽ góp phần nâng cao hiệu quả, tính minh bạch và tạo thuận lợi cho người dân, đặc biệt là người cao tuổi không có lương hưu.

Đây là bước đi cần thiết, mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, hướng tới hệ thống an sinh xã hội toàn diện, công bằng và bền vững, phù hợp với yêu cầu phát triển đất nước trong giai đoạn mới./.

Điều Bá Được

Nguyên Trưởng ban Ban Thực hiện chính sách BHXH, BHXH Việt Nam