Xây dựng nền móng cho chính sách người có công 

Sinh năm 1895 tại Hà Nội trong một gia đình nhà nho có truyền thống yêu nước, bác sĩ Vũ Đình Tụng sớm được hấp thụ nền giáo dục Nho học truyền thống và tư tưởng yêu nước. Sau khi du học tại Pháp và tốt nghiệp Trường Đại học Y khoa Đông Dương, ông nhanh chóng trở thành một trong những bác sĩ nổi tiếng, vừa có tay nghề giỏi, vừa được kính trọng bởi y đức. Trong bối cảnh đất nước bị thực dân Pháp cai trị, ông không bằng lòng với vai trò đơn thuần là một bác sĩ thành đạt. Lý tưởng phụng sự dân tộc thôi thúc ông rời bỏ cuộc sống yên ổn để bước vào con đường cách mạng.

Trong những năm đầu tham gia cách mạng, ông tham gia các hoạt động cứu quốc, giữ vai trò quan trọng trong việc chăm sóc sức khỏe cho cán bộ kháng chiến và xây dựng hệ thống y tế nhân dân tại các vùng căn cứ. Chính vì lẽ đó, sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, bác sĩ Vũ Đình Tụng được tin tưởng giao nhiều nhiệm vụ quan trọng trong bộ máy chính quyền. Và đến năm 1947 - thời điểm kháng chiến chống Pháp bước vào giai đoạn ác liệt - ông được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ giao trọng trách giữ chức Bộ trưởng Bộ Thương binh - Cựu binh.

Bộ Thương binh - Cựu binh chính thức thành lập vào năm 1947, trong hoàn cảnh đất nước đang chìm trong chiến tranh chống thực dân Pháp. Việc thành lập một bộ chuyên trách chăm lo cho thương binh, liệt sĩ và cựu binh giữa thời kỳ “thóc không đủ ăn, vải không đủ mặc” là một quyết sách thể hiện tầm nhìn của  Chủ tịch Hồ Chí Minh và cũng là biểu hiện rõ nét về đạo lý truyền thống “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.

Với tư cách là Bộ trưởng, bác sĩ Vũ Đình Tụng là người trực tiếp khởi xướng, xây dựng và tổ chức thực hiện hệ thống chính sách nhân đạo đối với thương binh, liệt sĩ. Trong điều kiện cực kỳ khó khăn, ông đã từng bước tổ chức bộ máy, xây dựng lực lượng, hình thành các cơ sở nuôi dưỡng, cứu chữa thương binh tại chiến khu Việt Bắc và nhiều vùng căn cứ địa kháng chiến. Đặc biệt, ông là người đầu tiên đặt vấn đề về việc phải có chính sách ưu đãi riêng biệt, nhất quán cho các đối tượng đã hy sinh hoặc bị thương trong chiến đấu - điều mà trước đó chưa từng được áp dụng trong xã hội phong kiến.

Một điều đặc biệt là, hai người con trai của ông - Vũ Văn Thành và Vũ Đình Tín - đều đã hy sinh trong những ngày đầu toàn quốc kháng chiến (tháng8/1945 và năm 1946). Trong một ca mổ đặc biệt đêm tháng Chạp năm 1946, bác sĩ Tụng phát hiện người bệnh chính là con trai út của mình. Dù nén đau thương, ông vẫn thực hiện ca mổ đó với sự bình tĩnh và chuyên nghiệp nhất có thể, nhưng ông đã không cứu được con. Đây là một trong những khoảnh khắc đau đớn nhất trong đời ông, khi vừa phải làm tròn trách nhiệm của một người thầy thuốc, vừa gánh nỗi đau người cha có con hy sinh vì Tổ quốc.

Trong lá thư viết ngày 7tháng1/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã bày tỏ lòng kính trọng đặc biệt dành cho bác sĩ Vũ Đình Tụng khi chia sẻ nỗi đau của một người cha mất con rằng: “con cháu thanh niên Việt Nam là con cháu của tôi”, “Tôi thay mặt Chính phủ cảm ơn ngài”... Không chỉ một lần, bắt đầu từ năm 1947 và những năm sau đó, trong mỗi dịp Ngày Thương binh - Liệt sĩ (27/7), Bác Hồ đều viết thư gửi Bộ trưởng Vũ Đình Tụng, nhờ chuyển lời tri ân, động viên thương binh và thân nhân liệt sĩ. Có những lá thư được viết năm 1949, năm 1951, năm 1952… trong đó Bác còn gửi tặng quà vật chất - từ quần áo do đồng bào biếu đến cả một tháng lương của Người (khoảng 1.000 đồng) để chia sẻ với các thương binh, bệnh binh. Qua đó, Bác mong muốn tinh thần “đền ơn đáp nghĩa” lan rộng khắp toàn dân. 

Trong suốt 12 năm giữ cương vị Bộ trưởng (1947 - 1959), bác sĩ Vũ Đình Tụng đã đóng vai trò then chốt trong việc định hình hệ thống chính sách người có công - mà nền tảng vẫn còn giá trị cho đến ngày nay. Dưới sự chỉ đạo của ông, Bộ Thương binh - Cựu binh đã thực hiện nhiều nhiệm vụ quan trọng như tổ chức thống kê, lập danh sách thương binh - liệt sĩ từ khắp các chiến khu, đơn vị quân đội và các địa phương. Mỗi một danh sách được lập ra đều thể hiện sự quan tâm của Nhà nước với từng số phận và con người cụ thể. Cùng với đó, ông còn cho xây dựng và vận hành các trại điều dưỡng thương binh, nơi mà thương binh được chữa trị, phục hồi sức khỏe, được học nghề để tái hòa nhập cuộc sống. Dù điều kiện vật chất thiếu thốn, những cơ sở này vẫn mang giá trị nhân văn rất lớn. 

Ngoài ra, Bộ trưởng Vũ Đình Tụng còn phát động phong trào toàn dân chăm sóc thương binh - liệt sĩ, từ đó lan tỏa tình cảm nhân ái trong xã hội, huy động nhân dân cả nước chung tay “đền đáp công ơn những người đã ngã xuống hoặc để lại một phần thân thể trên chiến trường”. Đồng thời, tổ chức soạn thảo và ban hành các chính sách đầu tiên về trợ cấp, ưu đãi người có công, bao gồm phụ cấp lương thực, hiện vật cho thương binh, gia đình liệt sĩ, các chế độ chăm sóc sức khỏe, học tập, việc làm.

Một dấu ấn quan trọng trong tư tưởng của bác sĩ Vũ Đình Tụng là đặt trọng tâm vào lòng tri ân và nghĩa tình. Ông cho rằng “thương binh, liệt sĩ là người đã hy sinh cho đất nước thì Nhà nước và toàn dân phải có nghĩa vụ tôn vinh, chăm sóc”. Tư tưởng ấy sau này được Chủ tịch Hồ Chí Minh kế thừa và phát triển thành lời căn dặn nổi tiếng: “Thương binh tàn nhưng không phế”.

Phong trào “Đền ơn đáp nghĩa” - dấu ấn vượt thời gian 

Một trong những di sản lớn nhất mà bác sĩ Vũ Đình Tụng để lại chính là nền tảng của phong trào “Đền ơn đáp nghĩa” - khởi nguồn từ những việc làm cụ thể của ông trong những năm tháng kháng chiến. Từ việc huy động người dân giúp chăm sóc thương binh, hỗ trợ gia đình liệt sĩ, đến việc tổ chức các hoạt động tưởng niệm và tri ân mang tính cộng đồng, ông đã góp phần biến triết lý nhân đạo thành hành động thực tế, để sau này trở thành một truyền thống tốt đẹp của cả dân tộc.

Dưới sự chỉ đạo của ông, ngày 27/7 hằng năm được chọn làm Ngày Thương binh - Liệt sĩ. Lần đầu tiên được tổ chức năm 1947 tại xã Phú Minh, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, sự kiện này sau đó trở thành ngày lễ quốc gia mang giá trị thiêng liêng. Hàng năm, ông đều trực tiếp chỉ đạo tổ chức lễ tưởng niệm, thăm hỏi thương binh nặng, động viên thân nhân liệt sĩ – như một biểu hiện cụ thể nhất của đạo lý dân tộc và sự tri ân của Nhà nước.

Trong Chiến dịch Điện Biên Phủ (1954), Chính phủ đã cử bác sĩ Vũ Đình Tụng làm đặc phái viên, chịu trách nhiệm tổ chức chăm sóc, cấp cứu thương binh ngay tại chiến trường. Ông phối hợp cùng Giáo sư Tôn Thất Tùng và các đồng nghiệp, làm việc ngày đêm để cứu chữa các thương binh, chuyển viện và đảm bảo mọi người được chăm sóc đúng mức điều kiện khắc nghiệt nhất. 

Dù là Bộ trưởng, bác sĩ Vũ Đình Tụng vẫn luôn giữ phong cách gần gũi, giản dị của một người thầy thuốc nhân hậu. Ông thường trực tiếp đến các trại thương binh để kiểm tra tiến độ công việc, đồng thời, quan tâm thăm hỏi từng người, nắm bắt hoàn cảnh gia đình, nhu cầu thực tế. Trong mắt đồng đội và cấp dưới, ông là người “vừa cứng rắn trong nguyên tắc, vừa mềm mại trong lòng người”.

Không ít lần, ông phản đối các biểu hiện hình thức, hành chính hóa trong công tác chăm sóc thương binh. Ông khuyến khích sự chủ động, linh hoạt từ cơ sở và thường xuyên nhắc nhở cán bộ: “Phải đối xử với người có công như người thân trong gia đình. Có tình người thì việc gì cũng làm được”.

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ và Hiệp định Genève được ký kết, khi hòa bình trở lại, ông tiếp tục dẫn dắt công tác thương binh - liệt sĩ trong thời bình đến năm 1959, khi Bộ Thương binh - Cựu binh chính thức được giải thể, chức năng xây dựng chính sách chăm sóc thương binh - liệt sỹ được chuyển về Bộ Nội vụ. Suốt nhiệm kỳ ông để lại dấu ấn rõ rệt trong tạo dựng chính sách, xây dựng hệ thống đến tận cấp địa phương, cũng như truyền tải triết lý nhân văn khi chăm lo người có công sống với dân.

Năm 1959, bác sĩ Vũ Đình Tụng chính thức thôi giữ chức Bộ trưởng, nhưng những gì ông gây dựng trong hơn một thập kỷ trước đó đã trở thành nền móng vững chắc cho các chính sách người có công sau này. Các thế hệ Bộ trưởng kế nhiệm và toàn ngành Lao động - Thương binh và Xã hội trước đây, ngành Nội vụ hiện nay tiếp tục kế thừa, phát triển các tư tưởng lớn của ông trong điều kiện mới.

Ông mất năm 1973, khi đất nước vẫn còn chia cắt, nhưng công lao của ông thì đã được cả hai miền ghi nhận. Nhà nước đã truy tặng ông nhiều danh hiệu cao quý như Huân chương Độc lập hạng Ba, Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Huân chương Chiến công hạng Nhất và nhiều phần thưởng khác, ghi nhận công lao của một người trí thức yêu nước cả đời vì dân, vì nước. Ngày nay, nhiều tuyến phố, trường học, và công trình tri ân được đặt theo tên ông. Ông được coi là hiện thân, là biểu tượng của ý đức và lòng yêu nước; là minh chứng cho một trí thức dấn thân vì nhân dân, vì lý tưởng nhân đạo cao cả.

Bác sĩ Vũ Đình Tụng là người đầu tiên đặt nền móng cho chính sách thương binh - liệt sĩ, một chính sách mang tầm chiến lược và giá trị nhân văn sâu sắc trong lịch sử hiện đại Việt Nam. Là một trí thức lớn, một người cách mạng mẫu mực, một Bộ trưởng tận tụy và một thầy thuốc nhân hậu, ông để lại tấm gương sáng ngời về sự kết hợp giữa tri thức, lòng yêu nước và tình người. Những gì ông để lại sẽ còn mãi trong dòng chảy của lịch sử dân tộc - như một cội nguồn cho truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, như một dấu son trong lịch sử ngành Thương binh - Liệt sĩ Việt Nam./.

Hà Giang